Толькі версіі
Па вуліцы Баранавіцкай і затым на Паркавую — у цэнтр вёскі Новая Мыш: тут размясціліся Навамышскі сельсавет, Баранавіцкая цэнтральная раённая бібліятэка імя Яна Чачота і помнік паэту, фалькларысту і этнографу. Праабражэнскі касцёл і Праабражэнская царква — праз дарогу адзін ад аднаго, брацкая магіла савецкіх воінаў і партызан, парк з дзіцячай пляцоўкай... Вядома, гэта не ўвесь пералік славутасцей вёскі, якой у гэтым годзе споўнілася 624 гады. Больш падрабязна пра тое, што было некалі, раскажа загадчык аддзела абслугоўвання інфармацыі мясцовай бібліятэкі Вольга Міроненка, якая падрыхтавалася да сустрэчы на славу, абклаўшыся фотаархівамі, кнігамі, у ліку якіх і зусім новая — «На беразе Мышанкі», якую напісаў краязнаўца, гісторык, дырэктар Цешаўлянскай сярэдняй школы Васіль Дубейка.
— Шмат ходзіць гісторый у вёсцы, чаму Новая Мыш носіць такое імя. Самая папулярная легенда — з балады Яна Чачота «Мышанка», — Вольга Міроненка адкрывае баладу, і мы адпраўляемся ў былое... Жыў лiцвiн тyт, штo Мышкaм быў звaны. Бядняк, aлe быў ён гacцiннacцю знaны і кpacyняй дaчкoю. Рыцар князя, які меў замак у вёсцы, cтpэў нaд ляшчынaй гycтoю дзяўчынy, штo ў кoшык apэxi зpывaлa. Пaдyмaў, што, нaпэўнa, пpacтaчкa і ён лёгкa яe aшyкae. Пaмкнyўcя aбняць, ды янa кінулася ратавацца. Ускочыла на яго каня, а ён — на каня слугі і за ёй. Апынулася ля ракі, у якую і ныpнула ад пагоні. Спрабаваў рыцар яе ратаваць, але… «У гoнap дзяўчыны, дyшы яe чыcтaй, Мышaнкaю pэчкy нaзвaлi. А pыцap нaд тoю paкoй цixaплыннaй пacтaвiў мяcтэчкa нaвeчнa і Мышшy нaзвaў ягo — у пaмяць дзяўчыны, штo тaк зaгyбiў нeдapэчнa». У той жа баладзе ёсць яшчэ адна легенда. Маўляў, хтo Мыш зaклaдвaў, cкaзaў: «Дaм ceлiшчy iмя тoй пepшaй icтoты, штo зaўтpa мнe cтpэнeццa paнa». І калі ехаў, пабачыў раніцай мышку нa пoлі. Усё геніяльнае проста.
Яшчэ версіі: праязджаў тут вялікі князь літоўскі, кароль польскі Жыгімонт II Аўгуст. Ехаў міма адной вёскі — убачыў мыш. Праехаў міма другой — зноў мыш. Спытаў: як названы вёскі? А імёнаў у іх і не было. Так і сказаў: «Там Старая Мыш, а тут — Новая». А яшчэ існуе легенда, што жыў тут пан, які нікому не падабаўся, таму звалі яго Пацуком, а ён у адказ сваіх сялян — мышамі. Тут і баечцы канец.
Усім па кавалачку сыру
— Мы стараемся збіраць усе магчымыя варыянты для будучых пакаленняў, як і Ян Чачот, які быў фалькларыстам і напісаў паданне пра месца, дзе правёў частку дзяцінства, — у Новай Мышы. — Вольга Міроненка дадае: — Жыву сама я тут не так доўга — за 20 гадоў. Але лічу Новую Мыш дзіўным месцам, блаславёным: тут былі касцёл, царква, сінагога. Тут як жылі шмат стагоддзяў таму больш за тысячу чалавек, дык гэтак застаецца і цяпер. Прозвішчы жыхароў вёсак сівой даўніны носяць цяпер іх нашчадкі!
Цікава, што калі ў 1563 годзе вялікі князь Жыгімонт II Аўгуст перадаў жмудскаму старасту Яну Хадкевічу мясцовасць за ваенныя заслугі, у дакументах вёска называлася мястэчкам. Гарадок Мыш — так раней ён зваўся — быў буйным населеным пунктам. У часы трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай знаходзіўся ў складзе Расійскай імперыі, быў цэнтрам воласці Навагрудскага павета. Пасля Першай сусветнай вайны — цэнтрам гміны Баранавіцкага павета Навагрудскага ваяводства.
Каб сабраць больш інфармацыі пра вёску, краязнаўцам неабходна знайсці час для паездкі ў Польшчу, дзе ў адным з архіваў ёсць цэлая папка, прысвечаная Новай Мышы. Магчыма, там будуць падрабязнасці пра замак, які пабудаваў у 1568 годзе Ян Хадкевіч. Кажуць, быў ён акружаны землянымі валамі, ракой. Гэта было неабходна, таму што Навамышскі замак размяшчаўся на важнай дарозе — Варшаўскі гасцінец. Замак быў спалены ў 1654 годзе. На жаль, вялікіх археалагічных раскопак ні ў Старой, ні ў Новай Мышы не было. Можа, варта было б правесці?..
Пакуль жыхары вёскі фарміруюць сваю гісторыю. Вольга Міроненка паказвае велізарны альбом з фотаздымкамі жыхароў вёскі Новая Мыш з канца XIX стагоддзя. Для дзетак зрабілі тэатр на стале па баладзе Яна Чачота, гульню-мазаіку з яе галоўнымі героямі і многае іншае. Цікавы момант: падчас акцыі «Нашы дзеці» супрацоўнікі бібліятэкі, сельсавета ўручылі мясцовым дзеткам-«мышанятам» падарункі з кавалачкам сыру.
Тут пануе мова
Тэма пераемнасці пакаленняў адчуваецца ва ўсіх размовах з жыхарамі вёскі. Пераконваюся ў гэтым у Навамышскіх яслях-садку. Ранішнік даўно адгрымеў, але калектыў установы гатовы яшчэ паказаць сваю творчасць. Усе выхавальнікі становяцца каля ёлкі і спяваюць пра любоў да Беларусі. Давялі журналіста да слёз... Такія бадзёрыя, вёрткія, як мышкі, яны спявалі ад душы і для душы: цёпла, як сябру. Загадчыца ўстановы Алёна Гаўрыльчык праводзіць экскурсію па садку, паказваючы ўсё, што зрабілі тут сваімі рукамі і чаму вучаць дзяцей. Дарэчы, пануе тут беларуская мова, што яшчэ раз падкрэслівае: вёска, традыцыі жывыя.
Выхавальнiцы Навамышскiх ясляў-садка. Мяне не адпускаюць, пакуль не ўбачу музей «Беларуская хатка». На ўваходзе — цацка-анёл. Дзеці самі пасадзілі, выгадавалі, сабралі на агародзе ясляў-саду лён, з якога і зрабілі цацку! Садзілі жыта, пшаніцу, авёс, ячмень, знаёмячыся з кожным зярняткам і каласком. У музеі яны на жывых прыкладах даведваюцца, як іх бабулі і дзядулі займаліся гаспадаркай. Планаў у садка на наступны год шмат: выступілі з ініцыятывай зрабіць банер з картай Новай Мышы, дзе будуць указаны ўсе славутасці.
У дзіцячым садку пануе беларуская мова, што падкрэслівае: вёска, традыцыі жывыя, калі хтосьці сумняваўся.Алея ў мінулае
Перш чым трапіць у Старую Мыш, што знаходзіцца за 11 кіламетраў адсюль, яшчэ раз праходжу па цэнтры Новай Мышы — самай вялікай па колькасці насельніцтва сярод 21 вёскі сельсавета. Злева ад мяне — Праабражэнская царква 1859 года. Кажуць, раней быў тут бацюшка, які мог прадказаць будучыню, даць параду, якая вельмі дапамагала ў жыцці. Справа — Праабражэнскі касцёл 1825 года. Я патрапіла сюды за дзень да Каляд. Вакол касцёла — новая плітка: на добраўпарадкаванне сабралі сродкі райвыканкам і мясцовыя жыхары. Усе чакаюць вясны, каб можна было пасадзіць вакол траву і кветкі. На ўваходзе Вольга Саракваш прыбірае тэрыторыю. Жыла яна ў Баранавічах, але 40 гадоў таму перабралася сюды — на радзіму бабулі і дзядулі. Цяпер служыць у касцёле, наводзіць парадак, пазіраючы на вобраз на сцяне, які калісьці вісеў у бабулінай хаце.
Праабражэнская царква 1859 года.
Райвыканкам і мясцовыя жыхары сабралі сродкі на добраўпарадкаванне Праабражэнскага касцёла.…Заязджаем са старшынёй сельсавета Святланай Кашча ў Старую Мыш, дзе жыве ўсяго 19 чалавек. Міма старых арэляў на дрэве, на якім дажывае свой век дзіцячая хатка, прабег рыжы сабака... Актыўнае жыццё тут толькі летам, калі прыязджаюць дачнікі. У астатні час — цішыня. Пераважаюць жыхары ва ўзросце. Мы ж накіроўваемся да дома на вуліцы Ліпавай, дзе дзве сяброўкі — 68-гадовая Ніна Галічэнка і 77-гадовая Валянціна Санюк — сустрэліся пагутарыць з намі. Яны жартуюць аб сваім узросце, калі параўноўваюць сябе з іншымі жыхарамі, так: «Мы яшчэ малалеткі. Паненкі на выданне!»
77-гадовая Валянціна Санюк і 68-гадовая Ніна Галічэнка — жыхаркі вёскі Старая Мыш.— А з кім яшчэ пагаварыць? Было раней тут чалавек 60, цяпер многія папаміралі, моладзь з’ехала, — успамінае Валянціна Антонаўна. — Быў у нас тут калісьці клуб, з усіх вёсак прыязджалі на танцы! Весела было…
Зараз усе жыхары Старой Мышы сустракаюцца па аўторках і пятніцах ля аўталаўкі. Гаспадаркi ва ўсіх невялікiя — пара курэй і каты. На Новы год не сказаць, што будзе вялікае свята.
— Да Валянціны, можа, сын прыедзе. А я ўключу тэлевізар і на ложак. Тут прагулкі толькі да хлява па дровы і торф, — уступае ў размову Ніна Адамаўна, якая жыве ў вёсцы 35 гадоў. — Калі б у нас транспарт быў, дык ездзілі б куды-небудзь: да ўрача, у паркі. За свае грошы — пенсія маленькая — цяжка ездзіць.
Земляныя валы некалі Мышскага замка.
Развітваемся з ласкавымі бабулямі і выязджаем па алеі са старых ліп, якія калісьці паны высаджвалі ў чатыры рады, каб уезд у Старую Мыш быў прыгожым. Заехалі мы на земляныя валы некалі Мышскага замка і, вядома, да рэчкі Мышанкі — вузенькай, маленькай, але прыгожай і нейкай незвычайнай, як дзве вёсачкі — Старая і Новая Мышы.
kasel@sb.by
Фота аўтара.
